Mleko i jego znaczenie w żywieniu człowieka

Pod względem składników odżywczych mleko jest jednym z najlepiej zrównoważonych pokarmów naturalnych. Według zaleceń Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego, ze względu na wysoką wartość odżywczą oraz korzystne działanie na organizm, w codziennej diecie każdego człowieka powinno znaleźć się mleko (w przypadku osób dorosłych dwie szklanki dziennie) lub inne produkty mleczne. Niemniej jednak trzeba pamiętać, że stanowi ono jeden z podstawowych alergenów pokarmowych, zatem osoby cierpiące na alergię na białko mleka krowiego powinny wyeliminować je z diety, sięgając po produkty alternatywne.

Białko

Mleko jest ważnym źródłem wysokiej jakości białka (jedna szklanka = około 8 g) serwatkowego, zawierającego w swoim składzie laktoferynę, laktoperoksydazę i lizozym, którym przypisuje się właściwości przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe. Ponadto laktoferyna, beta-laktoglobulina oraz alfa-laktoalbumina mogą przyczynić się do zmniejszenia ryzyka rozwoju choroby nowotworowej. Z kolei kazeiny uczestniczą w transporcie i wchłanianiu składników mineralnych obecnych w mleku, szczególnie wapnia, fosforu i żelaza, jak również w aktywacji komórek układu odpornościowego. Wywierają także wpływ na prawidłowe funkcjonowanie układu sercowo-naczyniowego, nerwowego oraz trawiennego.

Witaminy i składniki mineralne

Mleko to bogate źródło witamin i składników mineralnych. Jedna szklanka mleka (250 ml) zawiera 300 mg wapnia, 237 mg fosforu, 30 mg magnezu, 7,5 mg selenu oraz 1 mg cynku. Zatem konsumując mleko i produkty mleczne, najprościej dostarczamy organizmowi wapnia, który jest głównym składnikiem kości. Ma to szczególnie ważne znaczenie w okresie dzieciństwa i dojrzewania płciowego. Kościec uzyskuje masę szczytową (odpowiadającą za ryzyko osteoporozy w późniejszych latach) między 20. a 30. rokiem życia. U osób starszych dieta bogata w wapń przyczynia się jedynie do hamowania utraty wapnia z kości. Mleko i produkty mleczne mają korzystną proporcję wapnia do fosforu, co wpływa na przyswajanie wapnia i chroni przed osteoporozą.

Witaminy występujące w mleku to przede wszystkim A, D i E (rozpuszczalne w tłuszczach), a także rozpuszczalne w wodzie witaminy z grupy B (tiamina i ryboflawina). Zawartość witamin tłuszczorozpuszczalnych jest wyższa przy dużej wartości tłuszczu mlecznego.

Tłuszcze

Tłuszcz mleczny składa się głównie z triglicerydów (98%) oraz innych lipidów, takich jak cholesterol (<0,5%), diacyloglicerol (2%), fosfolipidy (1%) i wolne kwasy tłuszczowe (0,1%) – głównie kwas linolenowy (CLA). W literaturze istnieją dobrze udokumentowane doniesienia na temat antymiażdżycowych, antynowotworowych i antyoksydacyjnych działań CLA, jednak randomizowane badania kliniczne u ludzi nie potwierdzają jednoznacznie pozytywnego wpływu na organizm człowieka. Wyniki badań sugerują, że CLA może wywoływać negatywne skutki metaboliczne, np. poprzez indukcję insulinooporności.

Mleko a reakcje alergiczne

Alergia pokarmowa (niepożądana reakcja immunologiczna) na białko mleka krowiego, m.in. na beta-laktoglobulinę i kazeinę, najczęściej występuje u noworodków lub w pierwszych latach życia dziecka – w Polsce dotyczy od 0,3 do 4,8% niemowląt. Objawy (pokrzywka, problemy z oddychaniem oraz zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak wymioty, biegunka, a nawet anafilaksja) mogą wystąpić od godziny do kilku dni po kontakcie z mlekiem.

Alergia na białka mleka krowiego może wystąpić także u osób dorosłych (1-2% populacji), ale jej przebieg jest bardziej niebezpieczny dla zdrowia. Po zdiagnozowaniu tego typu alergii należy zastosować dietę eliminacyjną, wykluczającą mleko, przetwory mleczne oraz tzw. ukryte białka mleka (żywność z dodatkiem mleka lub jego przetworów) i zastąpić je roślinnymi alternatywami. Napoje roślinne wzbogacone w wapń dostępne na rynku to napój sojowy, ryżowy, owsiany, jaglany, kokosowy, migdałowy i orzechowy (pamiętajmy, że nie są one rekomendowane dla niemowląt i małych dzieci). Natomiast produktami bogatymi w wapń są m.in. jarmuż, szpinak, nasiona roślin strączkowych oraz migdały.

Mleko a nietolerancja laktozy

Nietolerancja laktozy w Polsce jest dość powszechnym problemem, dotykającym aż 37% społeczeństwa. Jest ona związana z niedostateczną ilością enzymu laktazy (potrzebnego do trawienia laktozy, cukru mlecznego) lub jego całkowitym brakiem. Z niedoborem laktazy można się urodzić lub nabyć go w trakcie życia (np. w wyniku przebytych chorób, infekcji bakteryjnych i wirusowych oraz nadużywania alkoholu). Największą tolerancję na laktozę mają niemowlęta, których mleko stanowi główne pożywienie. Wraz z wiekiem, tolerancja maleje, ponieważ zmniejsza się spożycie mleka.

Nietolerancja laktozy powoduje objawy żołądkowo-jelitowe wywołane przez nadmiar laktozy oraz fermentację cukru w okrężnicy, co prowadzi do skurczów mięśni żołądkowych, wzdęć, biegunki, nudności i wymiotów. Rozwiązanie stanowi spożywanie produktów bezlaktozowych lub napojów roślinnych, a także dodawanie do posiłków laktazy (do zakupienia w aptece). Większość osób z nietolerancją laktozy może jednak spożywać jej małe ilości bez odczuwania jakichkolwiek objawów, sięgając przykładowo po masło oraz sery (mozzarella, brie, parmezan czy cheddar). Szczepy bakterii probiotycznych, obecne w niektórych napojach fermentowanych (jogurt grecki, kefir) wspomagają metabolizm laktozy.

Dolegliwości występujące u niektórych osób po spożyciu mleka i nabiału w większości przypadków są związane z nietolerancją laktozy, ale również – co sugerują ostatnie badania naukowe – nietolerancją A1 beta-kazeiny, która może mieć negatywny wpływ na funkcje przewodu pokarmowego. Natomiast mleko z beta-kazeiną A2 nie wykazuje właściwości uczulających, a po jego spożyciu osoby z nietolerancją laktozy nie odczuwają przykrych dolegliwości żołądkowo-jelitowych.

Stwierdzono, że spożywanie mleka o wysokim poziomie beta-kazeiny A2 zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 1 oraz miażdżycy (w porównaniu do osób spożywających mleko konwencjonalne). Mleko A2 jest łatwostrawne, zawiera substancje niezbędne do prawidłowej budowy kości i zębów (np. wapń), a także wzmacnia układ odpornościowy, sercowo-naczyniowy, nerwowy i pokarmowy. W Polsce mleko A2 nie jest jeszcze dostępne w sprzedaży, ale cieszy się dużą popularnością m.in. w Nowej Zelandii, Australii, Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Holandii, Chinach i Austrii.

Mleko jest istotnym produktem spożywczym w naszej diecie, głównie ze względu na bogaty i wysokiej jakości skład. Jest dobrym źródłem białka, które odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu układu odpornościowego, a także w transporcie i wchłanianiu pozostałych składników odżywczych, takich jak witaminy i minerały. Nietolerancja laktozy wiąże się z niedostateczną produkcją enzymu laktazy, który odpowiada za trawienie cukru występującego w produktach mlecznych. Natomiast występowanie alergii na białko mleka krowiego jest wynikiem reakcji układu odpornościowego na białko mleka, czyli kazeinę i białka serwatkowe.

SPODOBAŁ CI SIĘ TEN ARTYKUŁ? Wspomóż działania naszej Fundacji. 
Wspieramy chorych, niepełnosprawnych, bezdomnych i opuszczonych.
W imieniu naszych podopiecznych dziękujemy za każdą pomoc!

Autor tekstu: Jolanta Krzyżanowska
Źródło tekstu: Kwartalnik "Bonifratrzy w służbie chorym", nr 4/2024, s. 28-29.
Żródło zdjęć: Freepik.